Прејди на содржината

Хелиј (митологија)

Од Википедија — слободната енциклопедија
Хелиј
Главата на Хелиј, Археолошки музеј на Родос
Персонификација на Сонцето
ЖивеалиштеНебо
СимболКочија, коњи, ореол,петел, темјан, хелиотропа, сончоглед
СопружникМногу, вклучително: Климена, Клитија, Персеида, Рода, и Левкотеја
РодителиХиперион и Теја
Браќа/сестриСелена, Еос
ДецаМногу, вклучително: Харити, Фетон,Хори,Ает, Кирка, Перс (брат на Ает), Пасифаја и Хелијади
Римски панданСол

Хелиј (/ˈhlјас.ɒs/ на старогрчки: Ἥλιος Hēlios; латинизиран како Helius, на Хомеровиот грчки дијалект Ἠέλιος) е персонификација на Сонцето во старогрчката митологија. Тој е син на титанот Хиперион и титанката Теја (според Хесиод), позната и како Еврифеса (во Хомеровата химна 31) и брат на божиците Селена (Месечина), и Еос (Зора).

Хелиј е опишан како убав титан крунисан со блескавиот ореол на Сонцето кој вози сончева кочија преку небото секој ден и се враќа од исток. Во Хомеровата химна за Хелиј, се вели дека тој се вози во златна кочија којашто ја влечат коњи (Хх 31.14–15) а Пиндар зборува на огнената кочија на Хелиј (Олимписка ода 7.71). Подоцна, на коњите им биле дадени имиња поврзани со огнот: Пирос, Еос, Етон и Флегон.

Како минувало времето, Хелиј бил повеќе идентификуван со богот на светлината, Аполон. Сепак и покрај нивниот синкретизам, тие честопати се гледани како двајца различни богови (Хелиј бил Титан, додека Аполон бил Олимписки бог). Еквивалент на Хелиј во римската митологија бил Сол.

Грчкиот збор ἥλιος е наследениот збор за Сонце, од праиндоевропскиот збор *seh₂u-el[1] од каде дошол латинскиот збор sol, на санскрит surya, староанглиски swegl, старонордиски sól, велшки haul, итн.[2]

Женските потомци на Хелиј биле наречени Хелијади. Грчкиот бог на сонцето имал различни епитети. Хелиј тесно се поврзувал и понекогаш намерно се идентификувал со Аполон.

Диодор Сицилиски рекол дека на Сицилија Крон (Сатурн) го викале Хелиј, или сонце, и објаснил дека ова било поради тоа што Сатурн бил највидлив од планетите.[3]

Меѓу другите називи за него се: Хиперион суперус ("висок"), Електор (неизвесна деривација, честопати преведен како "зрачен"; особено во комбинација Хиперион електор), Фетон "блескав", Хекатос (за Аполон, воедно и Хекатеболос "далечински стрелец", односно сончевите зраци се сметаат за стрели).

Старогрчка митологија

[уреди | уреди извор]
Хелиј во својата кочија, почеток на 4 век п.н.е, Храм на Атена, Илијон

Најпозната приказна за Хелиј е дека на неговиот син Фетон, кој се обидел да ја вози кочијата на неговиот татко но ја загубил контролата и направил пожар на Земјата. Ако Зевс не се замешал со фрлање молња на Фетон, со којашто го убил, сите смртници ќе умреле.

Еден ден Хелиј му дозволил на синот Фајтонт, кој упорно го молел, да ги вози сончевите кочии. Фајтонт сакал на своите сестри Прота и Климена да им покаже каков јунак е, а неговата мајка Рода, го охрабрувала. Но бидејќи не бил доволно снажен да ги држи уздите на белите коњи што неговите сестри ги пресекле, Фајтонт најпрво ги возел многу високо на небото, така што сите трепереле од студ, а потоа толку ниско до земјата што ги спржил полињата. Ѕевс, во напад на лутина го погодил со гром и тој паднал во реката По. Неговите сестри од тага по него, се престориле во тополи на брегот на реката и ронеле солзи од килибар.[4]


Хелиј понекогаш се одликувал со епитетот Паноптес ("гледа се"). Во приказната во Одисеја (viii.300ff.), Афродита, жената на Хефест, тајно спиела со Арес, но Хелиј ги видел и му кажал на Хефест, којшто ги заробил двајцата љубовници во невидливи мрежи за да ги казни.

Во Одисеја, Одисеј и преживеаните членови на неговиот екипаж стигнале до Тринакија, светиот остров на сончевиот бог, кого Кирка го нарекува Хиперион а не Хелиј. Тука се чувале светите говеда на Сонцето. Иако Одисеј ги предупредил луѓето, кога снемале храна тие ги убиле и ги изеле говедата. Ќерките на Хелиј, кои го чувале островот, му кажале на нивниот татко за ова. Хелиј побарал од Зевс да се ослободи од луѓето на Одисеј а тој го уништил бродот со гром, при што загинале сите освен Одисеј.

Сончевиот Аполон со светлосниот ореол на Хелиј (римски поден мозаик, ел-Џем, Тунис, кон крајот на 2 век

Митот за Родос,сончевиот остров

Хелиј може да види сè што се случува на земјата но не е особено љубопитен - еднаш дури не забележал кога дружината на Одисеј му гиукрала светите говеда. Тој имал неколку стада такви говеда, секое се состоело од 350 глави. Оние на Сицилија ги чувале неговите ќерки Фајтуса и Лампетија а најдоброто стадо го чувал на шпанскиот остров Еритеја. Островот Род е негов личен посед. Се случило кога Ѕевс делел острови и градови на други богови да заборави на него: „Но!“ - рекол Ѕевс -„сега ќе мора да почнам од почеток“. „Не, господару“,одговорил Хелиј учтиво - „денес забележав знаци на нов остров што се појавува во морето најуг од Мала Азија. Ќе бидам задоволен ако го добијам тој остров.“ (Грчки митови, Роберт Грејвс)


Атенеј во Гозбата на софистите (Deipnosophistae) вели дека, на зајдисонце, Хелиј се качува во голем златен пехар и оди од Хесперидите на најдалечниот запад до земјата на Етиопите, со кои ги поминува темните часови. Кога Херакле патувал за Еритреја да го скроти добитокот на Герион, ја минувал на либиската пустина и толку му пречела топлината што исфрлил стрела кон Хелиј, Сонцето. Речиси веднаш ја сфатил грешката и длабоко му се извинил Хелиј кој му ја дал на Херакле златната чаша што ја користел за да плови по морето секоја вечер, од запад кон исток. Херакле ја искористил оваа златна чаша за да стигне до Еритреја.[5]

Со ќерката на морето Персеида, Хелиј станал татко на Ает, на Кирка, Перс (брат на Ает) и Пасифаја. Другите негови деца се Фетуса ("сончева") и Лампетија ("сјајна").[6]

Хелиј и Аполон

[уреди | уреди извор]
Хелиј како персонификација на пладнето од Антон Рафаел Менгс.

Хелиј понекогаш се поистоветува со Аполон: "Различните имиња може да се однесуваат на истото битие", забележува Валтер Баркерт, "или пак свесно биле изедначувани, како во случајот на Аполон и Хелиј."[7]

Во Хомеровата литература, Аполон јасно се идентификува како различен бог, со сребрен (а не златен) лак и без сончевите одлики.

Најстарите извори каде Аполон се идентификува со Хелиј се во преживеаните фрагменти на драмата Фетон на Еврипид во говорот на крајот (fr 781 N2), Климена, мајката на Фетон, тажи дека Хелиј ѝ го уништил детето, истиот оној Хелиј кого луѓето со право го викале Аполон (името Аполон тука го сугерира значењето "уништувач").

Во хеленистичкиот период Аполон во култот станал тесно поврзан со Сонцето. Неговиот епитет Фебус, "сјаен", латинските поети подоцна го применувале за богот на сонцето, Сол.

Монета на Римскиот цар Константин I со слика на Сол Инвиктус /Аполон со легендата SOLI INVICTO COMITI, околу 315 година .

Идентификацијата станала вообичаена во филозофските текстови и се појавува во пишувањето на Парменид, Емпедокле, Плутарх и Крат од Теба, а се појавува и во некои орфички текстови. Псевдоерастотен пишувал за Орфеј во Катастеризми, дел 24:

"Но откако слегол во Адот заради сопругата и гледајќи ја судбината на оние таму, тој не продолжил да му се поклонува на Дионис, поради кого беше познат, туку помисли дека Хелиј е најголемиот од боговите, Хелиј на кого му се обраќаше и како Аполон. Секоја ноќ кон зората се качуваше на планината Пангајон, чекајќи да изгрее сонцето, за прв да може да го види. Затоа, Дионис му се налутил, ги испратил Басаридите, и како што вели трагичарот Есхил: тие го раскинале и му ги расфрлиле екстремитетите."[8]


Дионис и Асклепиј понекогаш, исто така се идентификувани со овој Аполон Хелиј.[9]

Класичните латински поети името Фебус го користеле за богот на сонцето, од каде доаѓаат подоцнежните наводи во европската поезија за Фебус и неговото возило („кочија") како метафора за сонце. Но во некои митови, Аполон и Хелиј се различни. Богот сонце, синот на Хиперион, со својата сончева кочија, иако честопати нарекуван Фебус ("блескав") не бил нарекуван Аполон освен во некоја намерна нетрадиционална идентификација.[10]

Наспроти овие идентификации, Аполон впрочем никогаш не бил опишан од страна на грчките поети дека вози сончева кочија, иако тоа било вообичаена практика кај латинските поети. Оттука, Хелиј сè уште е познат како "богот-сонце" – оној кој ја вози кочијата на сонцето низ небото секој ден.

Биста на Александар Велики прикажан како Хелиј (Капитолски музеи).

Хелиј и Зевс

[уреди | уреди извор]

Хелиј понекогаш во класичната книжевност се споменува заедно со Зевс. Хелиј се наведува директно како Зевсовото око,[11] или јасно се имплицира дека е тоа. На пример, Хесиод окото на Зевс го опишува како сонце.[12] Оваа перцепција веројатно произлегува од поранешната праиндоевропска религија, каде сонцето се смета дека е окото на врховниот бог (*Dyḗus Pḥнаtḗr )

Култот на Хелиј

[уреди | уреди извор]

Л.Р Фарнел вели "дека обожавањето на сонцето било силно присутно помеѓу луѓето на предгрчката култура, но дека многу мал број на заедници во подоцнежните историски периоди го задржале како некаков моќен фактор на државна религија."[13] Атичките литературни извори имаат тенденција да направат со атинска пристрасност да се гледа на старогрчката религија, а сепак од "Атинјаните не можело да се очекува да се поклонуваат на Хелиј или на Селена," Џ.Барнет забележува дека, "Хелиј бил голем бог на Родос а Селена била обожувана на Елис и на друго место."[14] Во Мир (406-413) на Аристофан се спротивставува обожувањето на Хелиј и Селена како богови претставници на Ахеменидските Персијанци со тоа на посуштинските грчки Олимписки богови; сите докази покажуваат дека Хелиј и Селена биле мали богови за Грците.[15]

Колос од Родос

"Островот Родос е речиси единственото место каде што Хелиј уживал значаен култ", Баркет тврди (стр 174), дека постоел спектакуларен ритуал во кој квадригата, кочија составена од четири коњи, се управувала преку провалии во морето, за да се одбележат маките на Фетон. Нивниот годишен гимнастички турнир се одржувал во негова чест. Колосот од Родос бил посветен на Хелиј кој исто така, имал значаен култ и на акрополот на Коринт.[16]

Доријанците се чини дека го почитувале Хелиј преку култ. Култови на богот-сонце имало во Сикион, Аргос, Ермиони, Епидаур и Лаконија, и како бог се чини дека бил важен во доријанската религија, во споредба со другите делови на Стара Грција.[17]

Во Држава на Платон (516 Б), Хелиј, Сонцето, е симболичен потомок на идејата на Доброто.

Етрурскиот бог на Сонцето, еквивалент на Хелиј, бил Усил. Неговото име се појавува на бронзениот Дроб на Пјаченца, веднаш до Тиур, месечината.[18] Тој се појавува, воздигнувајќи се од морето, со огнена топка во подадената рака, изгравиран во бронзено огледало во доцен архаичен стил.[19] На етрурските огледала во класичен стил, се појавува со ореол.

Хелиос Мегистос

[уреди | уреди извор]

Во култот од доцната антиката за Хелиос Мегистос ("Големиот Хелиј") (Сол Инвиктус) до сликата на Хелиј нацртани се голем број синкретички елементи, кои се анализирани во детали од страна на Вилхелм Фот [20] 

Сопруги и деца

[уреди | уреди извор]

  1. Од Егла припадничка на Најадите[21][22]
    1. Харити (кои се нарекуваат и ќерки на Евринома со Зевс[23] или на Афродита со Дионис[24]):
      1. Аглеја "сјај"
      2. Евфросина "мирта"
      3. Талија "цутење"
  2. Од Климена, Океанида, ќерка на Океан и Тетија
    1. Хелијади, прикажани како жалат за смртта на нивниот брат Фетон Еридани, солзи од килибар:[25]
      1. Етерија
      2. Хелија
      3. Мегопа
      4. Феба
      5. Диоксипа
    2. Фетон, синот кој ја позајмил сончевата кочија и ја изгубил контролата и пропаднал во реката Ериданос
    3. Астрис, жена на речниот бог Хидасп во Индија, мајка на Деријадите[26]
  3. Од нимфата Ниера две ќерки – чуварки на стадото на Тринакија:[27]
    1. Фетуса
    2. Лампетија
(other sources[28] list these two among the children of Clymene)
  1. Од нимфата Рода, ќерка на Посејдон и Амфитрита
    1. Хелиди:[29][30]
      1. Тенаг
      2. Макареј
      3. Актис
      4. Триопас
      5. кандал
      6. Охим
      7. Керкаф
      8. Аугес
      9. Тринакс
    2. Електриона

  1. Од Персеида или Перса, Океанида ќерка на Океан и Тетија:[31][32][33][34]
    1. Аег
    2. Ает, таткото на Медеја
    3. Перс
    4. Кирка, магична божица
    5. Пасифаја, жената на кралот Минос од Крит и мајката на Аријадна, Федра и на Минотаур
  2. Од Окирхоја Океанида:[35]
    1. Фас, речен бог Колх
  3. Од Леукотоја, ќерка на Евринома и Орхамиј:[36][37]
    1. Терсанон
  4. Од Навсидама, ќерка на Амфидам од Елис:[37][38]
    1. Авгас, еден од Аргонаутите
  5. Од Геја
    1. Бизалти[39]
  6. Од Селена
    1. Хори[40] (можно; поопшто познати како ќерки на Зевс)
  7. Од непознати мајки:
    1. Егијала, можна мајка на Алкиона
    2. Ајтон[41]
    3. Екс, нимфа со убаво тело и ужасно лице[42]
    4. Алоеј, владетел на Азопија[43]
    5. Камир, основачот на Камира, град на Родос[44]
    6. Мавзол[45]
    7. Форбас, татко на Амбракија[46]

Коњите на Хелиј

[уреди | уреди извор]

• Според Хомер: 8-7 век п.н.е.: Абраксас, *Тербео.

• Според Овидиј: 1 век п.н.е Фетон ги возел: Пироис ("огнен"), Еоус ("оној што се врти на небото"), Етон ("вжештен"), и Флегон ("гори").[47]

Поврзано

[уреди | уреди извор]
  • Црно Сонце (митологија)
  • Пет Сонца (митологија)
  • Хелиополис, особено
    • Хелиополис во Египет
    • Хелиополис во Либан
  • Сол (митологија)
  • Хелиум, хемиски елемент именуван по титанскиот бог Хелиј
  1. R. S. P. Beekes, Etymological Dictionary of Greek, Brill, 2009, p. 516.
  2. helios. Online Etymology Dictionary.
  3. Noted in “epiphanestaton" — the most conspicuous (II. 30. 3-4). See also Franz Boll – Kronos-Helios, Archiv für Religionswissenschaft XIX (1919), p. 344.
  4. Грејвс, Роберт (2002). Грчки митови. Скопје: Табернакул. стр. 147. ISBN 9989-97-47-8 Проверете ја вредноста |isbn=: length (help).
  5. Noted in Kerenyi 1951:191, note 595.
  6. Theoi Project: Lampetia and Phaethusa
  7. Walter Burkert, Greek Religion, p. 120.
  8. Homer, William Cullen Bryant (1809). The Iliad of Homer. Ashmead.
  9. G. Lancellotti, Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God, BRILL, 2002
  10. O'Rourke Boyle Marjorie (1991). Petrarch's genius: pentimento and prophecy. University of California press. ISBN 978-0-520-07293-0.
  11. Sick, David H. (2004), "Mit(h)ra(s) and the Myths of the Sun", Numen, 51 (4): 432–467, JSTOR 3270454
  12. Ljuba Merlina Bortolani, Magical Hymns from Roman Egypt: A Study of Greek and Egyptian Traditions of Divinity, Cambridge University Press, 13/10/2016
  13. Farnell, The Cults of the Greek States (New York/London: Oxford University Press) 1909, vol. v, p 419f.
  14. J. Burnet, Plato: Euthyphro, Apology of Socrates, and Crito (New York/London: Oxford University Press) 1924, p. 111.
  15. Notopoulos 1942:265.
  16. Pausanias. Description of Greece, 2.1.6.
  17. Larson, Jennifer. A Land Full of Gods: Nature Deities in Greek Religion. In Ogden, Daniel. A Companion to Greek Religion. Malden, MA: Wiley-Blackwell, 2010, 56–70.
  18. Larissa Bonfante and Judith Swaddling, Etruscan Myths (Series The Legendary Past, British Museum/University of Texas) 2006:77.
  19. Noted by J. D. Beazley, "The World of the Etruscan Mirror" The Journal of Hellenic Studies 69 (1949:1–17) p. 3, fig. 1.
  20. Wilhelm Fauth, Helios Megistos: zur synkretistischen Theologie der Spätantike (Leiden:Brill) 1995.
  21. Pausanias, Description of Greece, 9.35.5 with a reference to Antimachus
  22. Hesychius of Alexandria s. v. Aiglēs Kharites
  23. Hesiod Theogony 907
  24. Anacreontea Fragment 38
  25. Ovid Metamorphoses 2.340; Hyginus Fabulae 154
  26. Nonnus Dionysiaca 17.269
  27. Homer Odyssey 12.128
  28. Ovid Metamorphoses 2.340
  29. Diodorus Siculus, Library of History 5.56.3
  30. Nonnus, Dionysiaca, 14.44
  31. Hesiod, Theogony 956
  32. Pseudo-Apollodorus, Bibliotheca 1.80
  33. Diodorus Siculus, Library of History 4.45.1
  34. Hyginus, Fabulae 27
  35. Pseudo-Plutarch, On Rivers, 5.1
  36. Ovid, Metamorphoses 4.169 ff
  37. 37,0 37,1 Hyginus, Fabulae 14
  38. Apollonius Rhodius, Argonautica 1.172
  39. Stephanus of Byzantium s. v. Bisaltia
  40. Quintus Smyrnaeus, Fall of Troy, 10.337
  41. Suidas "Aithon"
  42. Hyginus Astronomica 2.13
  43. Pausanias, Guide to Greece 2.1.1
  44. Hyginus, Fabulae 275
  45. Pseudo-Plutarch, On Rivers, 25
  46. Stephanus of Byzantium s. v. Ambrakia
  47. Hyginus Fabulae 183